મૂર્ધન્ય શિલ્પકાર રાઘવ કનેરિયા

રાઘવ કનેરિયા

- જ્યોતિ ભટ્ટ

 

 

કહેવાય છે કે, પતિપત્નીની જોડી સ્વર્ગમાં જ નક્કી થઇ ગયેલી હોય છે.સન્મિત્રો માટે પણ એવું જ બનતું હોવું જોઈએ તેમ મને અવારનવાર લાગ્યા કર્યું છે.સદભાગ્યે મારા સન્મિત્રોની યાદી લાંબી છે.એમાંના એક સ્વ.  બાલકૃષ્ણપટેલે કબીરજીની એક રચના કહી સંભળાવેલી,“કબીરા ખડા બાજારમેં માગે સબકી ખૈર, નાં કાહુસે દોસ્તીના કાહુ સે બૈર.”મારા સન્મિત્રોની યાદીની ઉપરની હરોળમાંના એક રાઘવ કનેરિયાએ તથા મેં કબીરજીની એ રચનામાંસુધારો તો ના જ કહેવાય પરંતુ તેનાં ત્રીજાં ચરણમાં‘હમારી સબસે દોસ્તી’ એમ જરા ફેરફાર કરીને તેને અપનાવવા પ્રયત્નશીલ રહ્યા છીએ.

 

વધતી જતી વયનું એક અણગમતું લક્ષણ: વયની સાથોસાથ વિકસતી જતી વિસ્મૃતિનો પ્રભાવ પણ છે. સ્નેહી ભાઈ રમણીક ઝાપડિયાના પ્રેમાગ્રહ પ્રમાણે વિસ્મૃતિનો ધૂંધળો ચક્રવ્યૂહ ભેદીને રાઘવભાઈ સંગાથે ગાળેલા સમયના કેટલાક પ્રસંગો રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કરું છું. આશા છે કે તેમાંથી રાઘવભાઈની છબી પણ જોઈ શકાશે જોકેતે જોવા  માટે વાચકે પ્રયત્ન પણ કરવો પડશે, કારણ કે હવે નીચે રજૂ થનાર બાબતો કાળાનુક્રમને સ્થાને પ્રસંગોને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાઈ છે.

 

વર્ષ ૧૯૪૯ દરમ્યાન વડોદરામાં નવી સ્થપાયેલી મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીએ ૧૯૫૦માં ‘ફેકલ્ટી ઓફ ફાઈન આર્ટસ્’ નામથી કળાશાળા શરુ કરી.આથી ભારતમાં પ્રથમવાર કળાભ્યાસને યુનિવર્સિટી ધોરણે સ્થાન મળ્યું.૧૯૫૪માં ચાર વર્ષ પૂરાં થયાં.તે દરમ્યાન વિદ્યાર્થીઓએ કરેલી કૃતિઓનું એક મોટું પ્રદર્શન મુંબઈમાં યોજાયેલું.કદાચ આથી મળેલી ખ્યાતિને કારણે ૧૯૫૫માં પહેલાં વર્ષમાં પ્રવેશ મેળવવા વિદ્યાર્થીઓ મોટી સંખ્યામાં આવ્યા હતા.વિદ્યાર્થીઓનો એ સમૂહ (batch) વિશિષ્ટ બની રહ્યો છે. તેમાંથી ભારતને જે આગવી પ્રતિભા ધરાવતા ઉત્તમ કળાકારો પ્રાપ્ત થયા  તેમાં  રાઘવ  કનેરિયા પણ એક છે. જો કે, અત્રે તે બેચના અન્યોનો પણ નામોલ્લેખ કરવો પ્રસ્તુત છે. તેઓ છે: સર્વશ્રી હિંમતશાહ, ગુલામમોહમ્મદ શેખ, વિનોદ શાહ, કૃષ્ણ છાતપર, સ્વ. નાગજી પટેલ તથાસ્વ. વિનોદરાય પટેલ. ફાઈન આર્ટસ કોલેજમાં શરૂઆતથી જ પ્રાદેશિક્તા ને સ્થાન અપાયેલું નહીં. વિખ્યાત મહારાષ્ટ્રી, બંગાળી અને તમિળ કળાકારોને શિક્ષક તરીકે સ્થાન અપાયેલું.વિદ્યાર્થીઓ પણ વિવિધ રાજ્યોમાંથી આવતા હતા.આ નવી જ શરૂ થયેલી કોલેજમાં સર્વ શ્રી માર્કંડ ભટ્ટ, નારાયણ શ્રીધર બેન્દ્રે, શંખો ચૌધુરી તથા કે.જી.સુબ્રહ્મણ્યનજેવા કળાગુરુઓ પાસે તાલીમ મળે તે માટે ઘણાં રાજ્યો પોતાના વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણ વિભાગ તરફથી શિષ્યવૃત્તિ અપાવીને વડોદરા મોકલતા હતા. ગુજરાતના વિદ્યાર્થીઓમાંથી,મારી જેમ કેટલાક એવા હતા કે જેઓ અન્ય કોઈ વિદ્યાશાખામાં પ્રવેશ મેળવવાની લાયકાત જ ધરાવતા ના હતા. ઠેઠ કાશ્મીર, બંગાળ તથા તામિલનાડથી આવનાર વિદ્યાર્થીઓ પૂરી કલાભિરુચિ ધરાવતા હોય તોજઆટલે દૂર આવવાનું સાહસ કરતા.પરંતુ, રાઘવભાઈની બેચમાના આ બધા કળાકારો ગુજરાતના વતનીઓ હતા.

 

એક આડવાત યાદ આવે છે. ૧૯૫૬માં ફાઈન આર્ટસ્ કોલેજમાં અનુસ્નાતક કક્ષાએ અભ્યાસ પૂરો કરી ચૂકેલા બે વિદ્યાર્થીઓ સર્વ શ્રી શાંતિ દવે તથા ગુલામ રસૂલ સંતોષ મુંબઈની જહાંગીર આર્ટ ગેલેરીમાં પોતાનાં ચિત્રોનું પ્રદર્શન યોજવા ઈચ્છતા હતા. તે માટે તેમણે ગુરુ પ્રા.નારાયણ શ્રીધર બેન્દ્રેનેમંજૂરી, સલાહ તથા આશીર્વાદ આપવા અંગે વાત કરી.બેન્દ્રે સાહેબે પ્રોત્સાહન તો આપ્યું જ પરંતુ ‘વડોદરિઆ’ કળાકારોને એક આગવી છાપ તથા નામ મળે તે માટે સમૂહ પ્રદર્શન યોજવા સલાહ આપી. ‘બરોડા ગ્રુપ’ નામથી મુંબઈ ખાતે યોજાયેલ તે પ્રદર્શન માટે બેન્દ્રેસાહેબ તથા મણિસાહેબ (કે. જી. સુબ્રહ્મણ્યન્) જેવા ધુરંધર કળાગુરુઓએ પણ પોતાના વિદ્યાર્થીઓ સાથે પોતાની કૃતિઓ પ્રદર્શિત કરવામાં નાનપ અનુભવેલી નહીં. મને તો લાગેછે કે તેમની કૃતિઓ લોકો નિહાળવા આકર્ષાય અને પરિણામે તદ્દન, અજાણ્યા નવાન્ગતુક યુવાનોનું કામ પણ જોઈ શકે તેવો આશય પણ હશે જ. જોકે તે યુવાન કળાકારોતો છ વર્ષ અભ્યાસ કરી ‘માસ્ટરસ્’’ તથા તેની સમકક્ષ ‘પોસ્ટ-ડિપ્લોમાં’ મેળવી ચૂકેલા હતા. પરંતુ તેમનાથી પાંચ વર્ષ ‘જુનીયર’, માત્ર બીજાં વર્ષની ઉપરોક્ત બેચમાના પાંચેક વિદ્યાર્થીઓની કૃતિઓ બરોડાગ્રુપના મુંબઈમાં યોજાયેલ બીજાં પ્રદર્શનમાં સામેલ કરી હતી.ત્યાર પછી યોજાતાં રહેલાં પ્રદર્શનોમાં પણ એમની કૃતિઓ તો રહેતી જ.

 

રાઘવભાઈ અને હું, તે પહેલાં વર્ષમાં હતા ત્યારથી જ ભાઈબંધ બની રહ્યા છીએ. તે વર્ષને અંતે મારે યુનિવર્સિટીના પ્રાણીશાસ્ત્ર વિભાગ માટે એક મોટું મ્યૂરલ-ભીંતચિત્ર કરવાનું હતું.તેમાં મદદ માટે અન્ય બે સહાધ્યાઈમિત્રો ઉપરાંત રાઘવભાઈ ને પણ જોતર્યા હતા.આ કામમાંથી મળેલ પ્રતિકાત્મક મહેનતાણા ને લીધે પણ આર્થિક કારણસર અભ્યાસ ચાલુ રાખવો કે નહીં તેવી રાઘવભાઈની અવઢવ કામચલાઉ સ્તરે ઉકલી ગઈ.જોકે, ચિત્રવિભાગમાં સરસાધન ઈત્યાદીનું જે ખર્ચ થાય તે પણ ત્યારે પરવડે તેમ ન હોવાથી તેમણે શિલ્પવિભાગમાં મૂર્તિકળાને ખાસ વિષય તરીકે પસંદ કર્યો.કારણ એ કે માટી, પ્લાસ્ટર, લાકડું, પત્થર અને ધાતુ ઈત્યાદી સામગ્રી એ વિભાગ તરફથી પૂરી પાડવામાં આવતી હતી.અનેક હાડમારીઓનો સામનો કરીને, રાત દિવસ જોયા વિના કામ કરીને, રાઘવભાઈએ એ વિષયનો બાકીના ત્રણ વર્ષનો અભ્યાસક્રમ દર વર્ષે પ્રથમ ક્રમે રહી પૂર્ણકરી ડિપ્લોમા મેળવ્યો.તે વર્ષો દરમ્યાન પોતાના ઘર આંગણે પ્રેમથી ઉછેરેલા ગાય, વાછડાં તથા નંદીના સ્વરૂપ તેમની કૃતિઓમાં પ્રગટ થતાં રહેલાં.માટી, લાકડું, પત્થર તેમજ કાંસુ એમ વિવિધ માધ્યમો પર સારી પેઠે પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું.વિદ્યાર્થીકાળમાં કરેલી તેમની કૃતિ લલિત કલા અકાદેમી આયોજિત રાષ્ટ્રીય વાર્ષિક પ્રદર્શનીમાં પુરસ્કૃત થયેલી.

(તે સમયે મારો હરખ અહેવાલ જેવાં એક લખાણમાં વ્યક્ત કરેલો જે ‘કુમાર’ સામયિકના માર્ચ ૧૯૫૯ના અંકમા પ્રકાશિત થયેલ.  એ લખાણ નવેસરથી લખવાને બદલે મૂળસ્વરૂપે જ અહીં નીચે સમાવ્યું છે. )

-----------------------------------------------------------------------------------

નવોદિત શિલ્પકાર રાઘવ રામજી કનેરિયા

‘વરઘોડો વરઘોડો

રાઘવ તારો વરઘોડો રે;

અનિડા ગામનો રાઘવ કનેરીયો

(એણે) દલ્લી પાગાડ્યો ઢાંઢો

રાઘવજીનો વરઘોડો રે...’

 

વચમાં એક ક્રૂડઓઈલ ના પીપડા માથે ધ્રુબાંગ ધ્રુબાંગ તાલ દેવાતા’તા, ને ચારે બાજુ તાળીયું લેતા લેતા એના ભાઈ બંદ ગરબી ગાતા’તા. જેમ જેમ મન માં ઉમળકા આવે એને હૈયે સૂઝે એમ જોડતા જાય ને ગાતા જાય. આ બધું શરુ થયું, જ્યારે રાઘવ ઉપર દિલ્હીથી લલિત કલા અકાદમીનો પત્ર આવ્યો ત્યારે, એમાં લખેલું કે –‘અમને જણાવતા આનંદ થાય છે કે તમારા ‘નંદી’ શીર્ષક ધરાવતા શિલ્પ માટે તમને પાંચમા રાષ્ટ્રીય કલા પ્રદર્શનમાં રૂ,૧૦૦૦ નું પારિતોષિક મળ્યું છે.’

 

પહેલી જ વાર રાઘવે પોતાનાં શિલ્પો પ્રદર્શન માટે દિલ્હી તેમજ પૂના (ચોથા મુંબઈ રાજ્ય કળા પ્રદર્શન માટે ) મોકલ્યાં; અને તે બંન્ને માં એને પારિતોષિક મળ્યાં. એટલે આ સમાચારથી એના મિત્રો બધા રાચે ને નાચે જ ને? કેમકે એના મુલાયમ સ્વભાવ, સાદી રહેણીકરણી ને પરિશ્રમી જીવન ની બધા પર એવી તો ઊંડી છાપ પડી ગઈ હતી કે કનેરિયા નામ કાને પડતા જ સૌને વહાલ ઉપજતું. કંઇ પણ કામ હોય, કે મદદ ની જરૂર હોય તો એ ખડે પગે તૈયાર જ હોય. ગમે ત્યારે સાદ પાડો કે કનેરિયા જરા આવશો કે? – તો હાલો કે’તાક ને નીકળ્યા જ છે. પૂછવાની વાત જ નહિ કે ક્યાં જવું છે કે કેટલો વખત લાગશે. છતાં એનું પોતાનું કામ કોઈ દા’ડો રેઢું કે અધૂરું રહે જ નહિ. સવારે છ-સાડા છ વાગ્યામાં તો આર્ટ કોલજ માં હાજર થઇ જાય ને સાંજે બધા વિદ્યાર્થીઓ ઘરભેળા થઇ ગયા પછી યે એ તો ત્યાં ના ત્યાંજ; -- છેક મોડી રાત સુધી એનું કામ ચાલ્યા જ કરે.

 

૧૯૩૬ ની ૧૯ મી માર્ચે ગોંડળ(સૌરાષ્ટ્ર) પાસે આવેલાં અનીડા ગામમાં એમનો જન્મ. નાનપણથી જ ચીતરવાનો શોખ લાગ્યો. ત્રીજી-ચોથી ગુજરાતી માં ભણતા ત્યારે એકની સાથે બીજો એમ કાગળીયા ચોંટાડીને લાંબુ ટીપણું બનાવતા, ને પોતાના ભેરુબંધોને એની ઉપર રેલગાડી ને મોટર ને પોલીસ ને બંદૂક ને તોપ વગેરે ચીતરેલી ‘ફિલમ’ દેખાડતા.

 

બીજા ભાઈઓ તો ખેતીમાં પડી ગયા, પણ આમનો જીવ ભણવામાં લાગી ગયેલો, એટલે હાઈસ્કૂલના અભ્યાસ માટે ગોંડળ ગયા; પણ ત્યાં ચીતરવાનું કામ બંદ પડ્યું, એ કહે છે કે “મન તો બહુ થાતું’તું ચિતરવાનું; પણ હારો હાર બીકેય બહુ લાગે કે કોઈ ભાળી જાય ને કાંક ‘ધખે’ તો?” પણ જ્યારે એમના વર્ગ માં હસ્તલિખિત માસિક ‘પ્રકાશ’ એમને સોપાયું ત્યારે એ ઉતરી ગયેલી ગાડી પાછી પાટે ચડી ગઈ. એ માસિકને તેમજ શાળાના ઉત્સવો સમયે શાળાને શણગારવામાં એમની શક્તિ પૂરેપૂરી ખીલી ઉઠતી.

 

સંસ્થાના ગૃહપતિ શ્રી બાલુભાઈને એમની ઉપર પહેલેથીજ લાગણી હોઈ એમની પ્રગતિમાં ખૂબ જ રસ લેતા. એક વખત શાળામાં ‘એલીમેન્ટરી ને ઇન્ટરમીડીએટ ગ્રેડ’ ની ડ્રોઈંગ ની પરીક્ષા લેવાતી હોવાથી શાળાનાં વર્ગો બંદ હતા, ત્યારે બહારની પરસાળમાં ટલ્લા દેતા દેતા બીજા વિદ્યાર્થીઓનું કામ જોતા કનેરિયા શ્રી બાલુભાઈ ની નજરે ચડી ગયા, “અલ્યા ! તું પરીક્ષામાં કેમ નથી બેઠો ? ભલા માણસ તેં તો તારું બધું જ ગુમાવ્યું !” કનેરિયા કે’છે કે “બાલુભાઈ એ શું ગુમાવ્યાનું કીધું ઈ તો બરાબર નો સમજાણું; પણ ઈ અંદર ઉતરી ગ્યું, ને પછી તો સંગ્રામજી હાઈસ્કૂલ નાં ડ્રોઈંગ ક્લાસ માં બરાબરનો જાવા માંડ્યો”.

 

એસ.એસ.સી. પણ ડ્રોઈંગ વિષય લઈને પસાર કર્યા પછી તે વડોદરાના મ.સ. વિશ્વવિદ્યાલય ના લલિતકલા વિભાગમાં ૧૯૫૫ માં દાખલ થયા ને દરેક વર્ષે પ્રથમ કક્ષાએ ઉતિર્ણ થઈને અત્યારે શિલ્પ વિભાગમાં ડિપ્લોમા કોર્સના ચોથા વર્ષમાં અભ્યાસ કરે છે. દરેકેદરેક વીષય ( લાઈફ સ્ટડી, પોટ્રેટ કોમ્પોઝીશન, ડ્રોઈંગ) તેમજ પ્રત્યેક પદ્ધતિ ( વૂડ કાર્વિંગ, બ્રોન્ઝ, રીલીફ વગેરે ) પર એમને અજબ ફાવટ આવી ગઈ છે; છતાં ખેડૂત માં-બાપ નું સંતાન એટલે નાનપણથીજ જેની સાથે ગોઠિયા જેવી માયા બંધાઈ ગયેલી એ ગાય-ભેંશ-ઢાંઢા ને બકરાં-લાવારાં-પંખીડાં વગેરે એમનો વહાલો વિષય બની રહ્યા છે.

 

(સૌજન્ય : કુમાર, માર્ચ ૧૯૫૯)

 

•

 

ડિપ્લોમા પછી ૧૯૬૦ થી ૧૯૬૨ દરમ્યાન તેમને ભારત સરકારની સાંસ્કૃતિક શિષ્યવૃત્તિ મળેલી. તેનો હેતું વિવિધ કળાક્ષેત્રે કાર્યરત યુવાન કળાકારોને તેમના વિષયના નિષ્ણાત ગુરુઓ પાસે તાલીમ મેળવવાની સુવિધા ઉપલબ્ધ કરાવવાનો હતો.૧૯૫૦નાં દાયકામાં આરંભાયેલી આ શિષ્યવૃત્તિ સદભાગ્યે સરકારી સ્તરે અનેક ઉથલપાથલ થતી રહી હોવાં છતાં અપાતી રહી છે.રાઘવભાઈએ પહેલી વખત આર્થિક સમસ્યાઓને કોરાણે ધકેલી એ શિષ્યવૃત્તિનો પૂરેપૂરો સદુપયોગ કર્યો.

 

ફાઈનઆર્ટ્સ કોલેજ ની એક આગવી લાક્ષણિકતા એ હતી કે ચાર દીવાલની અંદરજ નિયત કરેલ અભ્યાસક્રમને જ વળગી રહેવાને બદલે આજુબાજુના વાતાવરણતેમજ દૃશ્યકળા સાથે સંકળાયેલ અન્ય કળાઓનો સમન્વય થાય તથા વિદ્યાર્થીઓ તેમાં રસ લેતા થાય તે માટે આગ્રહ રખાતો હતો. આ કારણે તેમજ વિદ્યાર્થીઓને આર્થિક મુશ્કેલીઓમાં મદદરૂપ થવા એક નાનું ભંડોળ એકઠું કરવા નાટકો પણ ભજવેલા.આ નાટકોની મુખ્ય ખાસિયત એ હતી કે તેમાં અભિનયપટુતા ને સ્થાને નાટક ના દૃશ્યસ્વરૂપ-રંગમંચ પરિસર અને વેશભૂષા ઈ.  ને વધુ મહત્વ અપાતું. કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનુંતાશેર દેશ તેમજ સત્યજીત રાયના પિતા સુકુમાર રાયનુંહજબરલ અમે તે વર્ષોમાં ભજવેલાં.તાશેર દેશમાં એક સમુહનૃત્ય કરવાનું હતું.શાંતિનિકેતનનાવિદ્યાર્થીઓની જેમ નૃત્ય ના કરી શકવા ને કારણે અમે કાઠીયાવાડી ગરબી કરવાનું પસંદ કર્યું.રાઘવભાઈ, હિંમત ભાઈ, વિનોદ શાહ, નરેન્દ્ર પટેલ ઈ.સૌરાષ્ટ્રના વિદ્યાર્થીઓ માટે આ સરળ હતું.નાટક ભજવ્યા પછીથોડા જ દિવસ પછી બધા વિદ્યાર્થીઓ સાંચી તથા ખજુરાહો સ્ટડીટૂર માટે ગયા. ધીમી પેસેન્જર ટ્રેન તથા સ્પેશિયલ બોગીમાં પ્રવાસ દરમ્યાન કલાકો પસાર કરવા ગરબીનાં ગીતો ગાવાનું બન્યું વળી, જંકશન સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મ પર ટ્રેનની રાહ જોતા બેસી રહેવાને બદલે વિદ્યાર્થીઓ ગરબી કરવા લાગ્યા. આમ નાટક સમયે માત્ર પાંચ-છ વિદ્યાર્થીઓએ ગરબી કરેલી તેને સ્થાને ખજુરાહોના એ પ્રવાસ દરમ્યાન તેમાં જોડાયેલા ૮૦ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ ગરબા-ગરબીમાં માહેર થઇ ગયા.આના પરિણામે ફાઈન આર્ટસ કોલેજમાં ગરબાને કાયમી સ્થાન મળ્યું.બહુંઓછાં લોકો એ જાણતા હશે કે તે સમયે, ૧૯૫૮ થી ૧૯૬૧ દરમ્યાન, માત્ર મોટી ઉંમરની મહિલાઓ જ શહેર ની પોળોમાં ત્રણ તાળીના ગરબા કરતી હતી જેમાં મુખ્યત્વે માતાજીના ગરબા ગવાતા હતા. યુવાન મહિલાઓ તેમાં ખાસ રસ લેતી નહિ.કેટલાક પછાત જાતિના ગણાતા વિસ્તારોની મહિલાઓ તથા પુરુષો સાથે મળીને ગરબા કરતા ખરા.પરંતુ ઉજળિયાત કહેવાતા ઉપલા વર્ગના લોકો તેમાં રસ લેતા નહિ બલકે એની પ્રત્યે એક પ્રકાર નો ઘૃણાભાવ સેવતા.

 

ફાઈન આર્ટસ્ નાં વિદ્યાર્થીઓમાં ગરબા પ્રત્યે રસ વધવા લાગ્યો.ગરબા ઉપરાંત દાંડિયારાસ પણ ત્યારે વિદ્યાર્થીઓમાં ખૂબ માનીતા બની ગયેલા.ખાસ કોઈ પણ કારણ કે પ્રસંગ વિના જ સાંજે નવરાશની પળોમાં ગરબા તથા રાસ શરૂ થઇ જતા.પરિણામે રાઘવભાઈ એમના કેટલાક સાથીમિત્રોને સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલ તેમના ગામ ‘અનિડા’ લઇ ગયા.ખેતીકામ તથા અન્ય કામમાં વ્યસ્ત ગામલોકોએ ત્રણેક રાત્રે, સમય કાઢીને ત્યાં પ્રચલિત રાસ, ગરબી–ગરબાના તેમ જ કાન-ગોપી ની વઢછડ ઈ. પ્રકારો નાચી દેખાડ્યા.દિવસ દરમ્યાન નવરા બેસી ન રહેતા અમેગામ-ચોરાની ભીંત ઉપર ચિત્રો બનાવ્યાં હતાં. એ માટે ગામ લોકોએ કરી આપેલ કામચલાવ વ્યવસ્થાએ અમને અચંબિત કરી દીધેલ. અમને ત્યાં જોવા મળેલા અને પછી ત્યાંથી ઈમ્પોર્ટ કરાયેલા ગરબા-ગરબીનાં અસલ ઠેકા (સ્ટેપ્સ) તેમજ ગીતોનાં શબ્દો ફાઈન આર્ટસ કોલેજમાં પણ અપનાવાયા. આજે જેને ‘દોઢિયું’ કહે છે અને ગુજરાતના સીમાડા પાર કરી જ્યાં જ્યાં ગુજરાતીઓ જઈને વસ્યા છે ત્યાં લોકપ્રિય બની ગયેલ તે સ્ટેપ્સ રાઘવભાઈએ ગુજરાતી યુવાનોને આપેલી સુંદર ભેટ છે.

 

અભ્યાસકાળનાં શરૂઆતના વર્ષો દરમ્યાન અમે જુદા વિષયો તેમ જ જુદા વર્ગોમા હતા.પરંતુ જમવા માટેરાઘવભાઈ, હિંમત શાહ તથા હું - યુનીવર્સીટીની હોસ્ટેલના રસોડે હંમેશ સાથે જતા હતા. આથી અમારી મિત્રતા ઘનિષ્ઠ થતી ગઈ અને પછી ૧૯૬૪ સૂધી – પાંચ  વર્ષ - સાથે રહેવાનું પણ બન્યું. જો કે તે સમય દરમ્યાન રાઘવભાઈએ મુંબઈ રહીને ‘મુકુંદ સ્ટીલ એન્ડ આઈરન કંપની’નાં કારખાનામાં દોઢેક વર્ષ કામ કરી ઘણાં મૂર્તિશિલ્પો બનાવ્યાં.તેમાંના જે બહું મોટાં હતાં તે તો કારખાનામાં જ રહ્યા હોવાથી જળવાયાં હશે.

 

૧૯૬૧  દરમ્યાન સ્વ. જગદીશ સ્વામીનાથન, સ્વ. જેરામ પટેલ, શ્રી ગુલામમોહમ્મદ શેખ અને (ત્યારે યુવાન) અન્ય સાત કળાકારોએ સ્થાપેલા ‘ગ્રુપ ૧૮૯૦’ ના ૧૨ સભ્યોમાંથી ૧૧ તો ચિત્રકાર હતા. માત્ર રાઘવભાઈ જ મૂર્તિકાર-શિલ્પી હતા.‘ગ્રુપ ૧૮૯૦’નું પ્રથમ પ્રદર્શન રવીન્દ્ર ભવન, દિલ્લીમાં લલિત કલા અકાદેમીની ગેલેરીમાં યોજાયેલું જેનું ઉદ્ઘાટન ભારતના તત્કાલીન વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નહેરુએ કરેલું.તેને માટે મુંબઈથી લોખંડના વજનદાર મૂર્તિશિલ્પો પહોંચાડવાનું સાહસ તો રાઘવભાઈએ કર્યું.પરંતુ, પાછાં લઇ જવાનાંઆકરાં ખર્ચની વ્યવસ્થા થઇ શકી નહિ તેથી એક મિત્રના બગીચામાં જ છોડી આવ્યા. તેમાનું એક શિલ્પ ગયાં વર્ષે ‘દિલ્લી આર્ટ  ગેલેરી’ આયોજિત એક પ્રદર્શનમાં જોવા મળેલ.  અન્ય શિલ્પોના ઠામઠેકાણાં તેમ જ હાલહવાલ અંગે કશી જ જાણ નથી.

 

ફાઈન આર્ટસ કોલેજ એક નાના મકાનમાં શરૂ થઇ હતી.એ પહેલાં તે મકાન પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર રમણલાલ વ. દેસાઈનું નિવાસસ્થાન હતું. ધીરે ધીરે વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા વધતી ગઈ.તેની સાથોસાથજુદા જુદા વિષયોને અનુરૂપ વિશાળ સ્ટુડીઓ પણ બનાવાયા.શિલ્પ અને ચિત્રવિભાગના સ્ટુડીઓ વચ્ચે વિદ્યાર્થીઓએ જાતે જ ખોદકામ અને ચણતર કરીને એક સુંદર કમળ તલાવડી (લિલી પોન્ડ) પણ બનાવી હતી.તેના ચણતરકામ સમયે તળ મજબૂત કરવા ટિપણી અને ગરબા તો ખરા જ.

 

૧૯૬૧માં ફાઈન આર્ટસમાં પહેલી વાર એક ‘મેળા’નું આયોજન થયું.ત્યાર પછી ઘણા સમય સુધી ‘ફાઈન આર્ટસ ફેર’ નામથી વરસોવરસ એ મેળો યોજાતો રહ્યો. જો કે,‘આનંદ બજાર’ નામથી યોજાતા મેળાઓ ગુજરાતમાં તો ૧૯૪૦ના દાયકાથી થવા લાગેલા. મારું માનવું છે કે કદાચ શાંતિનિકેતન અભ્યાસ કરી આવેલા વિદ્યાર્થીઓએ એની શરૂઆત કરી હશે.પરંતુ અગાઉ જેનો ઉલ્લેખ થઇ ગયો છે તે, તાશેર દેશ (પત્તાનો પ્રદેશ) નાટક ની જેમ ફાઈન આર્ટસ્ ફેર પણ તેના આરંભથી જ અનોખા પ્રકારનો મેળો બની રહ્યો હતો.આમ તો, આ મેળાનો એક ઉદ્દેશ્ય તાશેર દેશ ભજવાયું તેના હેતુની જેમ જ –જરૂરીયાતમંદ વિદ્યાર્થીઓને આર્થિક મદદ પૂરી પાડવી તેવો પણ હતો. એક સમયે ‘પૂઅર બોય્સ ફંડ’ નામથી શરૂ કરાયેલ તે પ્રવૃત્તિને – સ્ટુડંટ્સ વેલ્ફેર ફંડ – એમ નવા સુયોગ્ય નામથી પુનર્જીવિત કરાઈ. પણ આર્થિક ભંડોળ એકઠું કરવું એટલો જ માત્ર તેનો ઉદ્દેશ ન હતો. મુખ્ય હેતુ તો આમ જનતાને કળાભિમુખ કરવાનો હતો.ગરબાની જેમ જ તે મેળો પણ ‘ફાઈન આર્ટસ’ નું એક આગવું આકર્ષણ બની રહેલો.

 

મેળામાં પ્રેક્ષકો સાથે તેમનાં બાળકો પણ આવતાં હોવાથી તેમને રસ પડે તેવી પ્રવૃત્તિઓ તેમ જ કળાત્મક ચીજ-વસ્તુઓને ઘણું મહત્વ અપાતું હતું.આ હેતુથી રાઘવભાઈએ લિલી પોન્ડમાં ફરી શકે તથા પોતે તેમજ એક બાળક બેસી શકે એવી નાનકડી હોડી બનાવી હતી.હોડી ગબડી ના જાય, બાળક ડૂબી ના જાય તેની જવાબદારી તેમણે પોતે જ લીધેલી.નાના બાળકો માટે એ હોડી મોટું આકર્ષણ બની ગયેલ.મણિસાહેબ, રાઘવભાઈ તેમજ અન્ય કેટલાક શિક્ષકોએ બનાવેલા ટેરાકોટાનાં રમકડાંની માંગ પણ બહુ મોટી હતી. ખરેખર તો તેને રમકડાને બદલે લઘુશિલ્પ જ કહેવાં જોઈએ, કેમકે બાળકોને રમવા માટે આપવા કોઈ માંબાપ તૈયાર જ ના થાય. એ ‘રમકડાઓ’ તો અનેક કળાસંગ્રહોમાં કાયમી સ્થાન મેળવી ચુક્યાં છે પરંતુ આ મેળામાં ખરીદી શકાય તેવી વસ્તુઓ જ બનાવવા ને બદલે લોકો જોઇને જ આનંદ મેળવી શકે તેવા મોટા – બખડજન્તર પણ રાઘવભાઈ અને તેમના બે મિત્રો ફિરોઝ કાટપિટીયા અને વિનોદરાય પટેલ બનાવતા હતા. પંદરવીસ ફૂટ ઊંચા, વિવિધ રંગબેરંગી પદાર્થોથી શણગારાયેલ અને ચિત્ર-વિચિત્ર અવાજ તેમજ હલન-ચલન કરતી એ રચનાઓ પણ મેળાની એક આગવી વિશિષ્ટતા હતી.રાઘવભાઈ શરૂ કરે તે કામ બે ત્રણ વર્ષ પછી અન્ય લોકો સંભાળી લેતા.અને ફરી તે કોઈ નવી વસ્તુ બનાવી બધાને સાસ્ચર્ય આનંદ આપે તેવું કાંઇક રજૂ કરતા.એક સમયે તેમણે વિવિધ પ્રાણીઓ બનાવેલાં.લોખંડના સળિયા, વાંસની પટ્ટીઓ, રંગીન કપડા જેવી વસ્તુઓ વાપરીને બેપગાં હાથી, હરણ, ઝીરાફ ઈત્યાદી પ્રાણીઓ પણ બનાવેલાં.

 

રાઘવભાઈને ૧૯૬૫ માં કોમનવેલ્થ શિષ્યવૃત્તિ મળી અને તેની હેઠળ તેમણે ઇંગ્લેન્ડની વિખ્યાત રોયલ કોલેજમાં અનુસ્નાતક ડિગ્રી મેળવી. ત્યાર પછી ઇન્ગ્લેંડમાં જ કળાશાળામાં શિક્ષકની નોકરી તો મળી જ પરંતુ અગાઉના વર્ષો દરમ્યાન મળેલી તકોની પળે-પળનો ઉપયોગ કરી હાડમારીઓ વેઠીને કામ કરેલ. પરિણામે શરીર પર ક્ષય રોગે પણ આક્રમણ કર્યું. આથી તેમણે અમુક સમય હોસ્પિટલમાં રહેવું પડ્યું.ત્યાનું વાતાવરણ ઉપરાંત સી.ટી. સ્કેનર્સ જેવાં બીહામણાં યંત્રો સાથે એકલા જ રહેવાના અનુભવને તેમણે દોઢસો જેટલાં પૃષ્ઠોનાં બહુરંગી હસ્તલિખિત તથા હસ્તચિત્રિત  પુસ્તકમાં એક કાલ્પનિક વાર્તા સ્વરૂપે આલેખેલો. પ્રાચીન ઈજીપ્તની કળાના ઈતિહાસ અને આજના વિજ્ઞાન તેમજ ટેકનોલોજીનાં સમન્વય પર આધારિત તે વાર્તાની મૂળ હસ્તપ્રત ભોપાલના ભારતભવનના રૂપંકર મ્યૂઝીયમના સંગ્રહમાં પ્રકાશિત થવાની રાહ જોતી કેદ થયેલી હાલતમાં પડી રહી છે.

 

૧૯૬૦ના દાયકા દરમ્યાન ઈગ્લેન્ડમાં જ સ્થાયી થઇ વસવાની સંભાવના વધવા લાગેલી.પરંતુ મિત્રોતેમજ ગુરુ પ્રા.શંખો ચૌધુરીના આગ્રહ તથા વતનપ્રેમ ને વશ થઇ રાઘવભાઈ ભારત પાછા આવી ગયા અને પોતાની માતૃસંસ્થામાં જ અધ્યાપન કાર્ય શરૂ કર્યું.ફાઈન આર્ટસ કોલેજના વિદ્યાર્થીઓમાંથી ઘણાને પરદેશ જઈને ઉચ્ચ અભ્યાસ કરવાની તક મળી હતી અને મળ્યાકરે છે.દૂધમાં મેળવણ (જામણ) ભળે એથી તે દૂધ મટી દહીં બની જાય છે.આવી જ અસર પરદેશ જઈ પાછા આવેલા, નવા બનેલા શિક્ષકો બાબતે પણ જોવા મળી છે.અહીં શરૂ થયેલ શિક્ષણપ્રથાનું મૂળ સત્વ જળવાઈ રહ્યું અને તેમ છતાં તેમાં ઉમેરાતા રહેલ સમયોચિત નાવિન્યને કારણે તે વાસી પણ બની નહીં.

 

નવા શિક્ષક બનેલા રાઘવભાઈએ વિદ્યાર્થીઓની અવલોકનશક્તિ તીવ્ર બને તે માટે આરંભેલ એક ઉપાય ત્યાર પછી પ્રથા બની જઈ આ વર્ષે, ૨૦૧૮ માં અર્ધ શતાબ્દી પાર કરી જશે. વિદ્યાર્થીઓને રાઘવભાઈ  કોલેજના પ્રાંગણમાં કે ખૂણે-ખાંચરે પડેલી કોઈ નાનકડી, અર્થહીન લાગતી, તૂટેલી ફૂટેલી ચીજ-વસ્તુ શોધી લાવવા મોકલતા. પછી તેને ૩૦ x ૨૨ ઇંચ માપના પૂરા ડ્રોઈંગ પેપર ઉપર પેન્સિલથી દોરવા કહેતા. વાંકો વળી ગયેલ અને કટાઈ ગયેલ સ્ક્રૂ કે બાટલી પરનું પ્લાસ્ટીકનાં ખૂણેથી તૂટેલ ઢાંકણા જેવી, નજીવી લાગતી વસ્તુને તેના ત્રણેય પરિમાણો સ્પષ્ટ રીતે આભાસિત થાય તેમ દોરતા. આ દોરવા વિદ્યાર્થીઓને પૂરા પાંચ – છ કલાક લાગતા.આટલો સમય સતત નિરીક્ષણ કરવાને કારણે વસ્તુના દરેક પ્રકારના દૃશ્ય લક્ષણો જોઈ-પારખવાની તેમની શક્તિ કેળવાતી તથા આપોઆપ વધી જતી હતી.

 

અમારા અભ્યાસકાળ દરમ્યાન મને છબીકળાનો ચસ્કો લાગી ગયેલો અને રાઘવભાઈ પણ તેમાં પૂરો રસ લેતા હતા. ઇંગ્લેન્ડ નિવાસ દરમ્યાન સારો કેમેરા વસાવી શક્યા અને પછી પૂરા વીસ વર્ષ અમે બંને ગુજરાત, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ તથા આંધ્ર પ્રદેશનાં ગ્રામ આદિવાસી વિસ્તારોમાં લૂપ્ત થતા લોકકળા પ્રકારોનું કેમેરા વડે દસ્તાવેજીકરણ કરતા રહ્યા. ટાંચી સરસામગ્રી તથા કોઈ પણ પ્રકારની આર્થિક સહાય વિના આદરેલ આ કામમાં વેઠવી પડેલી હાડમારીઓની યાદી અત્રે પ્રસ્તુત નથી.પરંતુ એકબીજાનો સથવારો અમારા કામ માટે અમૂલ્ય પૂરક બળ બની રહ્યા હતા.અમારા બંનેમાંથી કોઈને પણ છબિકળાની તાલીમ લેવાની તક મળેલી ન હતી.પરંતુ કિશોર પારેખ, રઘુ રાય અને ભૂપેન્દ્ર કારીયા જેવા છબીકાર મિત્રો સાથે ફરવાની તક અમે જવા દેતા નહીં. એકલવ્યની યાદ અપાવે તેવી રીતે રાઘવભાઈએ છબિકળા પર સારું એવું પ્રભુત્વ મેળવ્યું અને જાપાનમાં નીકોન કેમેરા કંપની આયોજિત આંતરરાષ્ટ્રીય છબિસ્પર્ધામાં પુરસ્કાર અને યુનેસ્કો દ્વારા આયોજિત એશિયા, ઓસ્ટ્રેલીયા અને પેસિફિક દેશોની વાર્ષિક છબિસ્પર્ધામાં ‘ગ્રાંડ-પ્રી’  પ્રથમ પુરસ્કાર મેળવ્યો. એમણે મેળવેલાં સન્માનો તથા પુરસ્કારોની યાદી ઘણી લાંબી છે.આ પુસ્તકમાં અન્ય સ્થળે તેને યોગ્ય સ્થાન અપાયું જ હશે તેની મને ખાત્રી છે.જોકે, આજના સમયમાં જરૂરી બનતી જતી, પોતાની જાતને લોકોની નજર સમક્ષ રાખ્યા કરવા પોતાનું ઢમ ઢમ વગાડતા રહેવાની કળા રાઘવભાઈ હાંસલ કરી શક્યા નથી.એ અવકાશ પુરવામાં ભાઈ શ્રી રમણીક ઝાપડિયાએ હામ ભીડી પહેલ કરી છે.

 

ઉંમર સાથે સંકળાયેલ શારીરિક કારણોસર વિવિધ સ્થળોએ છબીઓ  લેવા માટે ભટકવાનું ઓછું કરવું પડ્યું તેમ જ કૌટુંબિક જવાબદારીઓને લીધે રાઘવ ભાઈનો  વસવાટ પણ અમેરિકા અને ભારત વચ્ચે વહેંચાઇ ગયો છે. ફાઈન આર્ટસમાં ગરબા શરૂ થયા ત્યારે એક લોક ગીત ખૂબ ગવાતું હતું:

 

કુંજલડી રે સંદેશો અમારલો, જઈ વાલમજીને કે’જો જીરે,

સામી કંઠારના અમે પંખીલડાં, ઉડી ઉડી આ કાંઠે આવ્યા જીરે...

 

વય તો ક્યારનીયે ૮૦ વટાવી ચૂકી હોવાંછતાં યાયાવર પંખીની જેમ સામાં કાંઠાઅમેરિકાથી ઉડીને રાઘવભાઈ જ્યારે ભારત આવે છે ને પછી ફરીથી વિદ્યાર્થી અવતાર ધારણ કરી, વહેલી સવારથી મધ્યરાત્રી સુધી શિલ્પ રચનામાં લાગ્યા રહે છે.

 

•

તા.ક. : સાંસ્કૃતિક શિષ્યવૃત્તિ દરમ્યાન રાઘવભાઈએ લોખંડના ટૂકડાઓને વેલ્ડીંગ વડે જોડી–જોડીને તેમાં પ્રાણી, પંખી તથા માનવાકૃતીઓની યાદ  અપાવતા, અર્ધઅમૂર્તસ્વરૂપો બનાવ્યાં. કળામર્મજ્ઞ શ્રી વિનાયક પુરોહિતે તેમના કામના આ તબક્કાથી પ્રભાવિત થઈને મુંબઈનાં એક વિખ્યાત ‘મુકુંદ સ્ટીલ એન્ડ આઈરન કંપની’ – કારખાનામાં કામ કરવાની વ્યવસ્થા કરાવી આપી હશે એમ મારું માનવું છે. ત્યાર પછી ઇંગ્લેન્ડ નિવાસ દરમ્યાન એમની કાર્યશૈલીમાં ફરીથી એક નવો ફાંટો ઉમેરાયો. એક કહેવત છે કે : હળદરના ગાંઠિયેગાંધી ના થવાય.પરંતુ હળદર અને આદુંના ગાંઠિયામાં રાઘવભાઈને આઠ દસ વરસ કામ કરવા માટે પ્રેરણાદાયક સ્વરૂપોનો ખજાનો મળી ગયેલો. જોકે, આજકાલ બહુ જોવા મળતાં, જોનારની આંખ છેતરાઈ જાય તેવાં તાદૃશ્ય સ્વરૂપો બનાવવામાં રાઘવભાઈને જરાયે રસ ન હતો. તેમને તો તે સ્વરૂપોમાં રહેલા મૂળભૂત બંધારણ-સંબંધો (structures) નો તાગ મેળવવામાં રસ હતો. તે માટે પહેલાતો લોખંડના જાડાં પતરાંને કાપી કૂપીને પછી તેની કિનારોને જોડીને નળાકાર, શંકુ તથા દડા જેવાં મૂળભૂત (basic) ઘાટ આપ્યા. પછી  તે ઘાટના એકમોને એકમેક સાથે જોડીને વિશાળ છતાંયે નાજૂક લાગતાં લયબદ્ધ શિલ્પો સર્જ્યા. આકારો તથા તેના સમન્વયથી બનેલાં તે સ્વરૂપો જોતાં પ્રેક્ષક સૌન્દર્ય તેમ જ વિસ્મયનાં ભાવથી ભીંજાઈ જતા.

 

શિલ્પો બનાવવાનું તેમજ કોલેજમાં શિક્ષણ કાર્ય પણ કરવાનું તો હતું જ. સાથોસાથ ગ્રામ અને આદિવાસી સ્તરે લૂપ્ત થતી જતી ‘લોકકળાઓ’નું છબિસ્વરૂપે દસ્તાવેજીકરણ કરવામાં પણ રસ વધવા લાગ્યો. પરિણામે લોકકળાઓમાં જોવાં મળતાં સાદાં છતાં સશક્ત તેમજ આભૂષિત સ્વરૂપો પ્રત્યે પણ આકર્ષણ અને રસ વધુ પડવા લાગ્યો. કુંભારે ઘડેલાં માટલાંઓને અર્ધેથી તોડીને તેમાં હનુમાનજીની મૂર્તિ બનાવેલીતથા ખેતર કે ભેરુજીની શિલા પર ચોપડેલ તેલ અને સિંદૂર જેવો એમાં રંગ લગાડેલો.અને ઉપર વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં જોવાં મળતાં શ્રીનાથજીનાં સ્વરૂપોમાં લગાડાતી કોડી (એનેમલ) ચડાવેલી આંખો ચોડેલી. આવાં સ્વરૂપોની અંદરની બાજુએ કાળાં ડીબાંગ અંધારિયા ખોખાંમાં લટકાવેલાં શિલ્પો પણ બનાવ્યાં હતાં. તે શિલ્પો પ્રેક્ષકને લોકસ્તરે જોવાં મળતાં સ્વરૂપોની યાદ આપતો સમાન્તર પરંતુ  તદ્દન નવો જ અનુભવ કરાવતાં હતાં: સાથોસાથ તેવાં પારંપારિક સ્વરૂપો બનાવનારાઓને તે માટે પ્રેરણા આપતી શ્રદ્ધાને પણ મૂર્તિમંત કરતાં હતાં. પાનખર સમયે પાકટ પાંદડાં ખસી જઈને નવી કૂંપળોને ખીલવા મારગ કરી આપે તેમ આ તબક્કો પણ હવે પછી નવું રૂપ ધારણ કરવાનો જ હતો.

 

જો કે, પરિસ્થિતિ પણ બદલાવા લાગી હતી.યુનિવસિર્ટીનાં શિક્ષણકાર્યમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી પરિવારજનો સાથે અમેરિકામાં નિવાસ દરમ્યાન ભારતમાં સહેલાઈથી મળતી સવલતોનાં અભાવે કાગળ પર રેખાંકનો કરવાનું આદર્યું. અમેરિકા નિવાસ દરમ્યાન રાઘવભાઈએ વતનમાં જોયેલ ભરતકામનાં સ્વરૂપો તેમજ રાજસ્થાનમાં જોયેલ માંડણાં-સ્વરૂપોની દૃશ્યભાષાનો ઉપયોગ કરીને દર્પણ પ્રતિબિંબ-સિમેટ્રી પર આધારિત સુંદર રેખાકૃતિઓ બનાવી. તેમાં મુખ્યત્વે સફેદ ભોંય પર કાળી બારીક રેખાઓની જટિલ ગૂંથણીમાં વિવિધ આકૃતિઓ પણ સમાયેલી રહેતી હતી.આ કામ તેમને માટે નવું જ હતું તેમ કહેવું કે નહીં?મારા મનમાં આ અંગે જરા અવઢવ છે.

 

વિદ્યાર્થીકાળે ‘અભ્યાસયાત્રાઓ’ (સ્ટડી ટૂર) દરમ્યાન બદામી, સાંચી તથા ખજુરાહો જેવાં સ્થળોએ ઢગલાબંધ રેખાંકનો કરેલાં.વળી, વડોદરા આવતા પહેલા અનિડામાં જોયેલ, પશુઓ તથા માનવીઓને વિવિધ બીમારીઓના રામબાણ ઈલાજ તરીકે ચપકાવાતા ડામની પ્રક્રિયાથી પણ તે વાકેફ હતા.સંભવ છે કે તેમને તેનો જાત અનુભવ પણ હશે.ફાઈન આર્ટસ ફેર સમયે શાહી અને કલમને સ્થાને ગરમ –ધગધગાવેલ સોયા કે ચપ્પું જેવાં ઓજારને કાગળ પર લગાડી ઉપજતા આછા ઘેરા ડાઘ પાડીને સર્જેલ આકૃતિઓ ધરાવતા કાર્ડઝ બનાવેલા.અને પછી, તે રીતે જ મોટાં રેખાંકનો (ડાઘાન્કનો) પણ બનાવેલા.

 

ઋતુચક્રમાં દર વરસે એક ઋતુનું પુનરાવર્તન થતું રહે છે.તે પ્રમાણે ફરીથી રાઘવભાઈએ કાંસુ (બ્રોન્ઝ) ઢાળીને શિલ્પો બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો.વિદ્યાર્થી કાળ દરમ્યાન બનાવેલ પરંતુ આર્થિક સમસ્યાને લીધે પ્લાસ્ટરનાં તબક્કે જ અટકાવી દીધેલી રચનાઓને કાંસ્ય સ્વરૂપ આપ્યાં. સાથોસાથ, માતાને ખોળે રમતા રમતા જોયેલાં તેમ જ છબિ દ્વારા દસ્તાવેજીકરણ માટે કરેલા પ્રવાસો સમયે નિરખેલાં અનેક ગણેશ તેમજ વિવિધ દેવદેવીઓના અને પશુપંખીઓનાં ઘાટ – સ્વરૂપોની છાયાં ધરાવતાં શિલ્પો પણ સર્જ્યાં. એક સુભાષિતમાં કહેવાયું છે કે : દરેક વૃક્ષમાં બીજ અને દરેક બીજમાં વૃક્ષ સમાયેલાં હોય છે. રાઘવભાઈ પાસે તાલીમ લીધેલા યુવાન શિલ્પીઓ હવે આજના યુગની તાસીર પ્રમાણે નવી વિકસિત ટેકનોલોજીથી માહિતગાર જ નહિ પણ માહેર બની તેનો ઉપયોગ પણ કરવા લાગ્યા છે.તેમની થોડી મદદ તેમજ ક્યારેક થોડું માર્ગદર્શન પણ મળી શકે છે. આનો લાભ લઇ વડોદરાના એક કારખાનામાં તેમણે સ્ટેનલેસ સ્ટીલની જાડી પ્લેટ ને લેઝર ટેકનોલોજીના ઉપયોગ વડે જરૂરી આકારે કાપી, એવાં જ ‘હાઈ-ટેક’ યંત્રો વડે વાળી, દબાવીને જોઈતા ઘાટ આપ્યા. આ શિલ્પોનું મુખ્ય વિષય-વસ્તુ તો એ જ હતું: વાછડી અને નંદી, જેનાથી એંમણે પોતાની કારકિર્દી આરંભેલી. પરંતુ, સ્વરૂપો એવાં હતાં કે જે પહેલા કદી બનાવી શકાયા હોત નહીં.

•

(એપ્રિલ ૨૦૧૮)

 

સાભાર – સૌજન્ય :

૧. કુમાર માસિક, અમદાવાદ : માર્ચ ૧૯૫૯માં પ્રકાશિત લેખ માટે

૨. શ્રી રમણીક ઝાપડિયા, અધ્યક્ષ, કલાપ્રતિષ્ઠાન, સુરત

૩. છબીઓ માટે : શ્રી અનિલ રેલિયા (The Indian Portrait XI : Jyoti Bhatt’s Photographs of His Contemporaries)

 

•