પ્રાસ્તાવિક: ‘મુક્તક-માધુરી’

(૧) મુક્તકો, પાણીદાર કાવ્યમૌક્તિકો :

ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણી પાસેથી ગંગોત્રી ટ્રસ્ટ ગ્રંથમાળાને દસ વરસ પહેલા, આરંભમાં જ, “ગાથા માધુરી’ પુસ્તક મળ્યું હતું અને હવે “મુક્તક માધુરી” મળે છે.

ડૉ. ભાયાણી દેશવિદેશમાં પ્રાકૃત-અપભ્રંશના ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાન તરીકે વિખ્યાત છે. એ ક્ષેત્રના તેમના ઉજ્જવળ વિદ્યાકીય અર્પણ ઉપરાંત ગુજરાતી સાહિત્યને એમની બે પ્રકારની ઉત્તમ સેવાઓ મળી છે. એક સેવા તો એ કે તેઓ કાવ્યતત્વવિચારણાના પશ્ચિમના આધુનિક પ્રવાહોના નિકટના સંપર્કમાં રહે છે અને અવારનવાર એ વિચારણાના તંતુઓનો ગુજરાતી સાહિત્યરસિક વર્ગને પરિચય કરાવતા રહે છે. એમાં એમની પદ્ધતિની વિશેષતા એ છે કે મૂળ વિચારગર્ભ પૃષ્ઠો કે કંડિકાઓનો સુરેખ અનુવાદ આપી તે તે વિચારકની સાથે એનો કોઈ અંશે મેળ હોય તો તે ઉપર પણ તેઓ પ્રકાશ પડે છે. કાવ્યરચનાના નૂતન, નૂતનતાર આવિષ્કારો પણ મુક્ત મનના આ વિદ્વાનની પૂર્ણ સહાનુભૂતિ પામે એ સ્વાભાવિક છે. આ રીતે તેઓ તમામ વયજૂથના લેખકોના પ્રીતિપાત્ર છે.

બીજી મોટી સેવા એ એમના પ્રાકૃત-અપભ્રંશના વિશેષાભ્યાસની આડનીપજ રૂપ છે. તે વિશાલ સાહિત્યપુંજમાંથી કાવ્યરસની દ્રષ્ટીએ જે કંઈ ઉત્તમ હોય- ગુજરાતી વાચકો સુધી લઇ આવવા જેવું હોય તે તેઓ હોંશેહોંશે અનુવાદ દ્વારા છેલ્લા કેટલાક દસકાઓથી આપતા રહ્યા છે. પોતે મૌલિક કાવ્યરચનાઓ કરતા નથી, પણ એમની આ પ્રવૃત્તિ ગુજરાતી કવિતાક્ષેત્રે ખૂબ જ આવકારપાત્ર છે અને ગુજરાતી કાવ્યરસિકો એને માટે સદા એમના ઋણી રહેશે.

સંસ્કૃત સાહિત્યની રિદ્ધિસિદ્ધિનો પરિચય તો થતો રહે છે. હવે આપણે ભારતની સમૃદ્ધ થતી જતી અર્વાચીન રાષ્ટ્રભાષાઓનો પરિચય પણ કેળવવાનો શુભારંભ કર્યો છે. અર્વાચીન ભારતીય રાષ્ટ્રભાષાઓના ઉદય પહેલાંના સૈકાઓમાં પાલી, પ્રાકૃત, અપભ્રંશનું સાહિત્ય ખૂબ ખીલ્યું છે. એ તે તે વિષયના નિષ્ણાંતોમાં જ જાણીતું રહ્યું છે. પ્રાકૃત અપભ્રંશમાં, જેમ સંસ્કૃતમાં પણ, ધર્મનિરપેક્ષ (સેક્યુલર)કાવ્યસર્જનનો વિપુલ રાશિ છે જે પ્રકૃતિની નિરવધિ મુદ્રાઓ અને માનવીસંબંધોની- ખાસ કરીને પ્રેમીઓના જીવનની નાજુક ગતિવિધિઓનાં નિતાંત કમનીય આલેખન માટે જગતના કવિતાસાહિત્યમાં માગ મુકાવે એવો છે.