યુવાસ્વર: સર્જન-વિવેચના

(૨) વિવેચના

 

 કંચનલાલ વી. મહેતા  ‘મલયાનિલ’ કૃત ‘ગોવાલણી’માં

પ્રગટતું નાયકનું સ્વપ્નિલ અને વાસ્તવિક મનોગત

 

- ઉર્વિકા પટેલ

 

 

ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાના પ્રથમ તબક્કામાં ઉપદેશ, સંસાર સુધારો અને હાસ્ય રસનું નિરૂપણ–એ ત્રણ પ્રમુખ લક્ષણો જોવા મળે છે; પણ  આજ તબક્કામાં અપવાદરૂપ એવી ‘મલયાનિલ’ની ‘ગોવાલણી’ વાર્તા ઈ.સ. 1918માં પ્રાપ્ત થઈ. ‘મલયાનિલ’ની ‘ગોવાલણી’ વાર્તા ‘વીસમી સદી’ સામયિકમાં પ્રગટ થઈ હતી. મલયાનિલ’ની ‘ગોવાલણી’ વાર્તા વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે એનું કારણ આ વાર્તાની ગ્રથિત વસ્તુવાળી–Romentic રચના છે.

‘ગોવાલણી’ વાર્તામાં વાર્તાનાયક ચંદનભાઈ, દલી ભરવાડણ–ગોવાલણી અને વાર્તાન્તે પ્રગટતું ત્રીજું પાત્ર વાર્તાનાયક પત્ની. ‘ગોવાલણી’ વાર્તામાં વાર્તાનાયક ચંદનભાઈનું મનોવિશ્વ, દલી ભરવાડણની ચતુરાઈ વગેરે વાર્તાકારે કળાત્મક રીતે આલેખ્યું છે, જે વાર્તાનો આરંભ જોતાં જ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે-

“તે ઘણી જ જુવાન હતી. કેટલાકને ચૌદમે વર્ષે અધર પર ગુલાબ ફરકે છે. કોઈક તો સત્તર અઢાર વર્ષ આંખમાં ચમક ચમકાવે છે. એને તો પંદરમે વર્ષે કોયલ ટહુકતી હતી. નિર્દોષતાએ હવે રજા લેવા માંડી હતી. બાલભાવે હવે યૌવનને માર્ગ કરી આપતો હતો. ઉઘડતી કળી હવે  તસતસતી હતી.

... નહોતી કેળવાયેલી તોયે ચાતુર્ય હતું. નહોતી શહેરની તોયે સૌજન્ય હતું. નહોતી ઉચ્ચ વર્ગની તોય ગોરી હતી.

એ હંમેશા રાતો સાલ્લો પીળી કોરવાળો – કાળા પાલવવાળો પહેરતી. એના હાથમાં રૂપાના કરડા હતાં. એના પગમાં કલ્લાં અને હાથ ઉપર નીચે અડધો ઘુમટો તાણેલો તેથી એની સેંથી કેવી છે તે કોઈને ખબર પડતી નહિ. એ વાળ ઓળતી હશે, સેંથીમાં કંકુ પૂરતી હશે એ કલ્પના જ એની ખુબસુરતીમાં ઉમેરો કરતી.”^[1]

વાર્તાનાયક ગોવાલણીની સુંદરતા વિશે કલ્પના–વિચાર કરે છે. નાયકના મનમાં ગોવાલણી પ્રત્યેનું જે આકર્ષણ છે એ વ્યક્ત થયું છે. ગોવાલણીના પહેરવેશ વિશેનું નિરીક્ષણ શબ્દચિત્ર દ્વારા રજૂ કર્યુ છે. વાર્તાનાયક દલી ભરવાડણ-ગોવાલણી તરફ જે આકર્ષણ–અનુરાગ અનુભવે છે એ માટે તે એની કલ્પના કરતો રહે છે. એના-ગોવાલણી આવવાના સમયે જ દાતણ કરવા બેસવું, એકીટશે ગોવાલણીને નિહાળ્યા કરવું, પત્નીને ગોવાલણી પાસે જ દૂધ લેવા માટે કહેવું - વગેરે જેવા વર્તન દ્વારા એની મનોદશા પ્રગટ થાય છે. ગોવાલણીના વિચારોમાં રત (ખોવયેલો) નાયક ગોવાલણી સાથે સંવાદ સાધવા માટે મનોમન એને પૂછવા માટે પ્રશ્નો ગોઠવે છે –

“... તું કોણ છે? તારી આંખોમાં શું છે? તારી ગોવાલણીની જાતમાં આવી પરીઓ છે?”^[2]

અહીં નાયકની ઝંખના ગોવાલણી વિશે માહિતી મેળવવાની સાથે ગોવાલણીના વિચારો જાણવા માટેની જિજ્ઞાસા વૃત્તિના દર્શન થાય છે. વાર્તાનાયક જ્યારે ગોવાલણીથી બે ડગલા આગળ જાય છે, ત્યારે ગોવાલણી દ્વારા થયેલા પ્રશ્ન બાદ બન્ને વચ્ચે સંવાદ શરૂ થાય છે; જે દ્વારા ગોવાલણી અને નાયક એમ બન્નેના મનોભાવો સ્પષ્ટ થાય છે –

“સંદનભાઇ, આમ ચ્યાં જાઓ છો?”^[3]

 

અહીં ગોવાલણી જાણે છે કે નાયક એની પાછળ આવે છે, છતાં એ ગભરાયા વિના આગળ વધે છે. નાયક જ્યારે આગળ આવે છે ત્યારે ગોવાલણી પ્રશ્ન કરે છે, જે દ્વારા ગોવાલણીની જિજ્ઞાસા–કુતૂહલ વૃત્તિ પ્રગટ થાય છે; સાથે જ નાયકને વાત કરવા માટે જે તક જોઈતી હતી તે ગોવાલણીના આ પ્રશ્ન કરવાથી મળી ગઈ અને નાયકે મનમાં નક્કી કરેલા પ્રશ્નો પૂછે છે –

“તારું ગામ ક્યાં આવ્યું? એ મારે જોવું છે.

          ...દૂધવાળી, તું શી ન્યાત?

          ...તે તું કોની સાથે પરણેલી છે?

          ...તું પ્રેમ શું એ સમજે છે?

          ...તું વહાલ શું એ જાણે છે. તને તારો વર કોઈ દહાડો બોલાવે છે ત્યારે શું થાય છે?”^[4]

નાયક ગોવાલણી સાથે જે વાત કરવામાં ખચકાટ–ગભરાટ અનુભવતો હતો, એ હવે ગોવાલણીની વાચાળતા જોઈ હિંમત કરી એના મનમાં રહેલા તમામ પ્રશ્નો ગોવાલણીને પૂછે છે. નાયક દ્વારા થયેલા પ્રશ્નોમાં એની વાસનાગ્રસ્ત મનોદશા પ્રગટ થાય છે. અહીં  નાયકની મનોદશા પામી ગયેલી ગોવાલણી નાયકને દૂધ ભરેલો ગ્લાસ પીવા આપે છે, ત્યારે નાયક થોડી આનાકાની બાદ રાજી થાય છે. નાયકની આ આનાકાની માત્ર દેખાવ પૂરતી જ હતી. આ દેખાવ કરવાનું કારણ નાયકના મનમાં રહેલો ડર છે, જે નાયકને રોકે છે, પણ ગોવાલણી સાથે વાતચીત શરૂ થતાં એ ડર નીકળી જાય છે. અહીં વાતચીત દરમ્યાન ગોવાલણીના કથનથી વાર્તા વેગ પકડે છે –

“હા – ય, હાય, મ્હારી હુંલ્લી ભુલી, સંદનભાઇ, ઓંય આટલી મારી તામડી જોતાં ના બેહો? બેહસો – હું તો ગાયોને વાસ્તે કુશકીની હુંલ્લી ભૂલી. આ સાપરીમાં નિરાંતે ઘડીભર ના બેહો. આ હેંડી આવુ સું. વાત હોય ઇ મને બેલાશક કેજો.”^[5]

ગોવાલણી નાયકની મનોદશા પામી જાય છે અને એટલે જ હુંલ્લી ભૂલી જવાનું બહાનું કાઢી નાયકને ત્યાં બેસવાનું કહે છે, સાથે જ નાયક ત્યાંથી જતો ના રહે એ માટે નિરાંતે વાત કરવાનું પ્રલોભન આપે છે, જેમાં ગોવાલણીમાં રહેલો ચતુરાઈનો ગુણ પ્રગટ થાય છે. ગોવાલણી ત્યાર બાદ ત્યાંથી જાય છે. નાયક નિરાંતે બેસે છે કારણ કે એની ઈચ્છા ગોવાલણી સાથે વાતો કરવાની હતી, એને ગોવાલણી વિશે બધુ જ જાણવું હતું જે એણે પૂછેલા પ્રશ્નો દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. ગોવાલણીના આવ્યા બાદ ગોવાલણી સાથેની વાતચીત દ્વારા એ બધી માહિતી મેળવી લે છે, અને એ માહિતી મેળવ્યા પછી નાયક સાતમા આસમાને ઊડવા લાગે છે અને નાયક મનમાં જ સૃષ્ટિની રચના કરે છે, જેને ગોવાલણીએ ચકડોળે ચઢાવી દીધી, જે વાર્તાનો અંત જોતા સ્પષ્ટ થાય છે –

“ફૂલ ઊઘડે તેમ મારું હ્રદય ખીલતું હતું. ઝરણ વહે તેમ મારી કલ્પનાસૃષ્ટિ રચાયે જતી હતી. કેતકી ડોલે તેમ જીવ ઘૂમરાઇ ડોલતો હતો. તણખલું હાથમાં લઈ એના જમીન પર લીસોટા કરતી – વાંકુ વાળી કમાન બનાવતી. ભાંગીને કકડા કરતી – આમ રમત રમે જતી હતી. અને જરા પણ ગભરાટ કે ભય કે શરમ વગર મારા મિત્રની માફક વાત કર્યે જતી હતી. ઘડી ભર અમે બંનેયે શાંતિ પકડી અને એટલામાં જેમ- વાદળામાં વીજળી ચમકે અને બાળકનું જ દિલ ફડકે – વાડીમાં અઘોરઘણ્ટ પ્રવેશે અને જેમ માલતીનો જીવ ઉડી જાય. તેમ એકાએક એ છાપરીની ઉધાડી બારીમાં મારી પત્નીએ ડોકું કર્યુ. જોતાંજ શરીર થરથર કંપવા માંડયું. એની આંખમાં ગુસ્સાથી પાણી ભરાઇ આવેલું. શું બોલું અને શું ન બોલું લાગ્યું. એની એ ગુંચવણમાં પડી. કેટલુંય બોલી નાખું એનો ખ્યાલ પણ એને નહતો. દલી – ધુતારી ગોવાલણી સાલ્લાંમાં મોં રાખી હસતી હતી. “^[6]

નાયક ગોવાલણી સાથેના સંવાદ દ્વારા આનંદ અને તાજગીનો અનુભવ કરે છે, જે કેતકીના ફૂલ દ્વારા દર્શાવ્યું છે. ગોવાલણીના વર્તન દ્વારા નાયકની ભવિષ્યમાં જે કફોડી પરિસ્થિતિ થવાની છે એ ‘તણખલા’ દ્વારા દર્શાવ્યું છે,  જે દલી–ગોવાલણીનું તણખલા દ્વારા જમીન પર લીસોટા પાડવા, વાંકુ કરી કમાન બનાવવું, એના ટૂકડા કરવા વગેરે દ્વારા નાયકની જે હાલત થવાની છે એ દર્શાવ્યું છે. ગોવાલણી જ્યારે નાયક સાથે વાત કરે છે, ત્યારે એ મનમાં ભય કે શરમ નથી અનુભવતી, પણ મિત્ર હોય એમ સ્વસ્થ રીતે વાત કરે છે. થોડી વારની શાંતિ આવનારા તોફાનની આગાહી પૂરવાર થાય છે, જે વાર્તાકારે ‘વીજળી’ અને ‘વાડીમાં અઘોરધણ્ટનો પ્રવેશ’ દ્વારા દર્શાવ્યું છે. નાયકની જે કફોડી સ્થિતિ થવાની છે એને તાદૃશ કરી છે. અહીં નાયક જે ભયનો અનુભવ મનોમન કરતો હતો એ પ્રત્યક્ષ થાય છે એની પત્નીના આગમનથી. નાયક પત્નીને જોતાં જ કાંપવા માંડે છે, એની આંખમાં પાણી ભરાય છે અને એની પત્નીનો ગુસ્સો એના વર્તન દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. અચાનક પત્નીનું આગમન થયું હોવાના કારણે નાયક આઘાત અનુભવે છે. આઘાત લાગવાના કારણે નાયક કશું જ બોલી નથી શકતો. ગોવાલણી નાયકની આ સ્થિતિનો આનંદ માણે છે, જેમાં એનો વિજય બતાવ્યો છે. વાર્તાન્તે વાર્તાકારે ચિત્રોની જે વાત કરી છે એ સાર્થક થાય છે, પત્નીમાં કાલિકારૂપે, ગોવાલણીમાં જાદુગરણીરૂપે અને નાયકમાં બેવકૂફ, મૂર્ખરૂપે. વાર્તાનાયક કલ્પનાવિશ્વમાંથી જ્યારે વાસ્તવિકવિશ્વમાં આવે છે ત્યારે ઉપહાસને પાત્ર બને છે જે વાર્તામાં આવતા વિધાન ‘ચકડોળે ચઢાવી ગઈ.’ને સાર્થક કરે છે.

આમ, ‘ગોવાલણી’ વાર્તા એનાં વિશિષ્ટ આલેખન–વિષય–વસ્તુ નિરૂપણને કારણે પ્રથમ ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાનું બિરુદ પ્રાપ્ત કરે છે.

 

*

- ઉર્વિકા પટેલ.   

 

આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર - ગુજરાતી

સ્કૂલ ઓફ હ્યુમેનિટીઝ એન્ડ સોશિયલ સાયન્સીસ

ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકર ઓપન યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ.

[email protected]

 

 

[1] પૃ.46, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

[2] પૃ. 47, ‘મલયાનિલ’, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

[3]  પૃ. 48, ‘મલયાનિલ’, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

[4] પૃ. 49, ‘મલયાનિલ’, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

[5] પૃ.49, ‘મલયાનિલ’, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

[6] પૃ.52, ‘મલયાનિલ’, નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું, સં. રામચંદ્ર દામોદર શુક્લ, બીજી આવૃત્તિના સં. જયેશ ભોગાયતા

 

⇔