યુવાસ્વર: સર્જન

(૧૨) લાલઘુમ તાપમાં – મનોજ ખંડેરીયાની કવિતાનો આસ્વાદ    

- આકાશ  રાઠોડ

‘કોઈ કહેતું નથી'

લાલઘૂમ તાપમાં મ્હોરતો, મસ્તીનો તોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

આ નગરની વચોવચ હતો એક ગુલમ્હોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

પૂછું છું બારને-બારીને-ભીંતને લાલ નળિયા-છજાં-ને વળી ગોખને-

રાત દિ’ ટોડલે બેસીને ગ્હેકતો મોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

કૈં જ ખૂટ્યું નથી, કૈં ગયું પણ નથી જરઝવેરાત સહુ એમનું એમ છે;

તે છતાં લાગતું સઘળું લૂંટી અને ચોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

સાવ સૂની બપોરે ઘડી આવીને એક ટહુકો કરી, ફળિયું ભરચક ભરી

આંખમાં આંસુ આંજી અચાનક શકરખોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

કેટલાં વર્ષથી સાવ કોરાં પડ્યાં ઘરનાં નેવાં ચૂવાનુંય ભૂલી ગયા

ટપકતો ખાલીપો પૂછતો : મેઘ ઘનઘોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

જિંદગીના રૂપાળા ચહેરા ઉપર ઉઝરડા ઉઝરડા સેંકડો ઉજરડા

કોણ છાના પગે આવી મારી ગયું ન્હોર, તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

પાછલી રાતની ખટઘડી એ હજી એ તળેટી ને એ દામોદર કૂંડ પણ-

ઝૂલણા છંદમાં નિત પલળતો પ્રથમ પ્હોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

ભાષાલાલિત્ય અને ભાવલાલિત્ય, શબ્દસૌન્દર્ય અને અર્થસૌન્દર્ય, આ બન્ને જેટલા એકબીજાના ઘટ્ટ પૂરક બની, બંને એક બીજાની શોભા વધારે ત્યારે કોઈ કૃતિ ઉત્તમ કૃતિ તરીકે સાબિત થઈ શકે. પછી એ સ્વરૂપ કોઈ પણ હોઈ, ગદ્ય કે પદ્ય. ગઝલ એ માત્ર મુશાયરાની પ્રવૃત્તિના ભાગરૂપે થતો ભાષાનો આડંબર કે જન મેદનીના સસ્તા ભાવો સંતોષવાને માટે નથી બલ્કે તે એક કવિતા પણ છે અને તેમાંય ઊર્મિકાવ્યનો એક પ્રકાર છે તેની ઝાંખી આપણને સારા અને સિદ્ધહસ્ત ગઝલકારો જ કરાવી શકે,   પોતાના ભાવો પોતાની વાત પોતાની ઊર્મિ પોતાનો ભાવ સાહિત્યકળામાં મૂર્ત કરવા માટે ભાષા એટલી જ સિદ્ધહસ્ત હોવી અનિવાર્ય છે. ભાષા દ્વારા જ ભાવક ગઝલના ભાવ સુધી પહોંચશે. માટે જ આ કવિતાનું જે બહારી શબ્દસૌન્દર્ય, વર્ણમાધુર્ય, લયલાલિત્ય આપડે પાઠ કરતા અનુભવીએ અને એક સંગીતમયતા ગઝલમાંથી પ્રગટતી હોય તેવું લાગે. સાથે જ જ્યારે ભાવક ગઝલના ભાવ સુધી પહોંચે છે ત્યારે તેને વિશિષ્ટ એવી‌ સૌંદયાનુંભૂતી અને બ્રમ્હસહોદર આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ગઝલનું સૌંદર્ય પામવા આપણે સૌંદર્ય બનવું પડે, ત્યારે જ કલાની  ખરી અનુભૂતિ આપણને થઈ શકે.

આ ગઝલ એક રીતે જોઈએ તો તેમાં કવિનો અતિતાનુરાગ છે.  કવિનો જ માત્ર નહિ બધા જ મનુષ્યોનો અતિતાનુરાગ છે. માણસ હંમેશા અતિતમાં જીવે છે,  અતિતના વિચારોમાં જીવે છે, ભાવિ શું છે શું બનવાનું છે એ તેને ખબર હોતી નથી. વર્તમાન જે છે તે પણ ક્ષણે-ક્ષણે  અતિતમાં રૂપાંતર થાય છે. ભૂતકાળમાં ખપી જાય છે. આમ અતીત અને તેની રમણીય અને દુઃખદ ઘટનાઓને તે વાગોળે છે, અને તેમાં જે રમણીય બનેલું જે રમણીય જોયેલું તે ફરી ફરી જોવાની ઉત્કંઠા જાગે પણ સમય બધું પોતાના પ્રવાહમાં ઢસડી ગયો હોય છે. માટે માણસ માત્ર મનમાં તેનું પુનરાવહન કરતો હોય છે. કશુંક લુપ્ત થઈ ગયું છે અને આ વર્તમાન ક્ષણે પણ તે તેવું અને તેમ જ કેમ અનુભવાતું નથી એવો તીવ્ર પ્રશ્ન કવ્યાનુભવરૂપે આ ગઝલમાંથી પ્રગટ થાય છે. ત્યારે ક્વચિત બીજાને પૂછતા, ક્વચિત સ્વને પૂછતા કે 'ક્યાં ગયું એ બધું ?' પણ કશો જ ઉત્તર મળતો નથી. તો પ્રશ્નની અન-ઉતરતા અવશભાવે સ્વીકારીને કહેવું પડે કે  'કોઈ કહેતું નથી'

પ્રસ્તુત ગઝલના સાતેય શેરમાં, સાત દૃશ્યો ઉપસતા જોવા મળે છે, અતિતના એ સાત દૃશ્યો જે એક સમયે હતા, જેને દૃષ્ટિ વડે જોયા હતા, શ્રુતિ વડે સાંભળ્યા હતા, સ્પર્શ વડે અનુભવ્યા હતા, એ હવે લુપ્ત થઈ ચૂક્યા છે. એ એક-એક દૃશ્ય એક-એક ભાવ ક્રમશ એક-એક શેરમાં ગુંથતાં આવે છે. અને દરેક શેર એટલા ટકોરા બંધ છે કે સંપૂર્ણ કલાકૃતિ સોળે કળાએ ખીલી ઊઠે છે. ગઝલ નામના તોરણમાં સાત મોતીડાં કવિ ટાંકતા જાય છે. દરેક શેર, એક એક શબ્દ બીજા સાથે ગુંથાયો એક એક પંક્તિ બીજા સ્યહે અને દરેક શેર તેના બીજા શેર સાથે ગુંથાયને ભાવને સ્ફુટ કરવાની ઉચ્ચત્તમ કોટી સુધી પહોંચાડે છે. કળા-અભિવ્યક્તિ શ્રેષ્ઠ નમૂનો બની રહે છે. આપડે દરેક શેરના વિગતે અર્થઘટનમાં જઈએ.

“લાલઘુમ તાપમાં મ્હોરતો, મસ્તીનો તોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી

આ નગરની વચોવચ હતો એક ગુલમ્હોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

સમય, વાતાવરણ, ગુણ 'લાલઘૂમ તાપમાં મ્હોરતો મસ્તીનો તોર', સ્થળ 'આ નગરની વચોવચ', વસ્તુ 'એક ગુલમ્હોર'. ઉનાળામાં ગુલમ્હોર મ્હોરી ઉઠે છે અને તપતા તડકામાં પણ મસ્ત એવો મસ્તીનો તોર એવો ગુલમ્હોર જે આ નગર(કયા નગરની વાત કરે છે? કદાચ એમનુ વતન જૂનાગઢ)ની વચોવચ હતો. કેટલું અદભુત દૃશ્ય આપણને પહેલા જ શેરમાં જોવા મળે અને પોતાના અતિતાનુરાગને વ્યક્ત કરતો ગઝલનો રદિફ 'તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી' તે પણ આ શેરથી નક્કી થાય છે. રદિફ અતિતનુરાગ અને કાફિયા તે અતિતમાં અને વર્તમાન વચ્ચે લુપ્ત થયેલા ઘટકો, જે આગળ આખી ગઝલ દ્વારા સમજીએ -

“પૂછું છું બારને-બારીને-ભિતને, લાલ નળીયા છજાં ને વળી ગોખને

રાત દિ‘ ટોડલે બેસીને ગ્હેકતો મોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

છ છ વસ્તુઓને પૂછવામાં આવતો પ્રશ્ન ભાવને વધુ ઘટ્ટ બનાવે છે, અને તે વસ્તુઓ પણ કેવી બાર, બારી, ભીત, નળીયા, છજા, ગોખ જેવા નિર્જીવ ઘટકો.  અને જેના વિશે પૂછવાનું છે એ સજીવ ચેતન પક્ષી મોર ! જે એક સમયે ટોડલે બેઠો એવું દૃશ્ય અને તેના. ટહુકાનો અવાજ અતિતના કોઈ ટોડલે હજી સંભળાય છે, પણ તે અત્યારે કેમ નહિ ? ક્યાં છે એ ? જેવા પ્રશ્નોના ઉત્તર ન મળતાં, કોઈ કહેતું નથી. એ વિધાન પર આવે છે.  ગુલમ્હોર વિશે નગરના લોકોને પૂછ્યું હશે જે અચેતન એવું જડ સ્વરૂપ છે, અને મોર વિશે ઘરના બધા ભાગોને પૂછ્યું. મોર ગતિ અને ચેતનનું સ્વરૂપ છે આમ ગઝલને પણ એક ગતિ ધીરે ધીરે મળતી જાય છે.

અને ધીરે ધીરે પોતાના આંતરચિત્તમાં પણ ગઝલકાર પ્રવેશે છે જે ત્રીજા શેરમાં જોઈએ

“કૈં જ ખૂટ્યું નથી, કૈં  ગયું પણ નથી જરઝવેરાત સહુ એમનું એમ છે;

તે છતાં લાગતું સઘળું લૂંટી અને, ચોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

આગળ સ્પષ્ટ કર્યું તેમ આ ગઝલ નો ભાવ કવિનો અતિતાનુરાગ છે. વર્ષો પછી ફરી કોઈ સ્થળે જ્યાં તમારું સઘળું સંઘરેલું હતું, અને અત્યારે એ બધું લૂંટાય ગયું છે. પણ ગઝલનો મિજાજ જુઓ, પહેલી પંક્તિમાં તે કહી દે છે કે આમ તો કંઈ જ ગયું નથી જરઝવેરાત તો બધું ત્યાંનું ત્યાં છે પણ તે છતાં સઘળું લૂંટાય ગયું છે, અને કોઈ ચોર લૂંટી ગયો છે. અહી આપડે એ ચોર એટલે વીતી જતા સમય ને ગણી શકીએ, કાલચક્ર બધું છીનવી જાણે છે અને એ છીનવી ગયેલું કોઈ કિંમતે પાછું આવી શકે નહિ. સંપત્તિ અને પૈસા તો એના એ રહેશે જ એની કોઈ પરવા પણ નથી  છતાં પેલો ગુલમ્હોર નથી મળી શકતો અને ટોડલે આવતો મોર પણ પાછો નથી મળી શકવાનો તેનું દુઃખ વધુ છે. આ શેર આખી ગઝલને સમજવા ચાવી રૂપ છે. જે ભાવ પ્રગટ થાય છે તે આખીયે ગઝલને હૅશટૅગ કરવા માટે કાફી છે 'કઈ ખૂટ્યું કે ગયું નથી છતાં સઘળું લૂંટાય ગયું છે'

અને આગળનો શેર જુઓ :

“સાવ સૂની બપોરે ઘડી આવીને એક ટહુકો કરી, ફળિયું ભરચક ભરી

આંખમાં આંસુ આંજી અચાનક શકરખોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

ફરી પાછા બહારની તરફ દૃષ્ટિ કરતા ચીંધે છે ફળિયા તરફ, અહી કવિની ઉત્તમ અભિવ્યક્તિરીતિના ઉત્તમ નમૂના પુરા પાડે તેઓ ઉત્તમ શેર જોવા મળે છે. એક-એક વસ્તુ ને એક-એક ભાવને પ્રયોજવા માટે - તેનું વર્ણન કરવા માટે પૂર્વે ઉલા મિસરામાં એક ચોક્કસ પ્રસ્તાવના બાંધે છે અને તે પણ ખૂબ કલાત્મક રીતે. અહી આ શેરમાં કેવી કલ્પના કરી છે સુની બપોર, શકરખોર પોતાના ટહુકાથી સુનું પડેલું ફળિયું અને સુની બપોર બન્નેને ભરચક ભરી દે છે ! તે એક સમયે હતો પણ આજે નથી, આજે માત્ર સૂનકાર છે, અને એ સૂનકાર આ શેરમાં પણ જોવા મળે છે, એક રીતે જોઈએ તો આખી ગઝલમાં એ સૂનકાર અનુભવાય છે, અતિત અને વર્તમાન બન્ને વચ્ચેની જોડાતી કડીનો સૂનકાર !

“કેટલા વર્ષથી સાવ કોરા પડ્યાં ઘરના  નેવા ચૂવાનુંય ભૂલી ગયા

ટપકતો ખાલીપો પૂછતો : મેઘ ઘનઘોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

સહેજ દૃષ્ટિ ઉપર ઘરના નેવા તરફ જાય છે, કવિ પોતાની જાત એ નેવાં સાથે સરખાવે છે, કે એ નેવાં કેટલાય વર્ષોથી સાવ સુના છે, ત્યાંથી વરસાદનું પાણી ટપક્યું નથી, અને ટપકે છે માત્ર ખાલીપો, એકલતા. તેની દ્વારા પોતે પોતાની જ વાત કરે છે કે મારી સ્થતિ પણ અત્યારે કંઇક આમ જ છે અને હવે એ એકલતા એ ખાલીપો પેલા ઘનઘોર મેઘને ઝંખે છે, પોતાના અતિત ને ઝંખે છે કે ક્યાં ગયું આ બધું…

“જિંદગીના રૂપાળા ચહેરા ઉપર ઉઝરડા ઉઝરડા સેંકડો ઉઝરડા

કોણ છાના પગે આવી મારી ગયું ન્હોર, તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

અહી 'ન્હોર' એ પણ સમયનું પ્રતીક બન્યું હોય એવું લાગે છે, કાળચક્રની તીક્ષ્ણતાનું પ્રતિક, ઘણું બદલાય ગયું છે, બદલાયું છે એ બધું જ જિંદગીના રૂપાળા ચહેરા પર સમયે પાડેલા ઉઝરડાઓ છે, અહી ઉઝરડા શબ્દ ત્રણ વાર આવે છે એ ભાવને વધારે અસરકારક અને ઘટ્ટ બનાવે છે. વિશેષતા એ કે આ બધું એ છાના પગે આવીને કરી ગયો છે, કોણ ? તો કે સમય ! જીવન વિશેનું એક સુક્ષ્મ દર્શન અહી કવિ પ્રગટ કરે છે, સમય એ ખબર પણ ના પડે એમ છાના પગે પોતાનું કામ કરી ચાલ્યો જાય છે, સ્વને કે અન્યને પૂછવાથી એ પ્રશ્નનું નિરાકરણ આવવાનું નથી.

છેલ્લો શેર છે એ ગઝલકારની કવિત્વ શક્તિનો ઉત્તમ ઉદાહરણરૂપ સાબિત થાય છે, અંતિમ શેર છે.

“પાછલી રાતની ખટ ઘડી એ હજી એ તળેટી ને એ દામોદર કુંડ પણ”

હવે પહેલી પંક્તિમાં જ આપણને સ્થળ વિશેષનો ખ્યાલ આવી જાય છે - તળેટી, દામોદર કુંડ એટલે સહજ આપણા મનમાં જૂનાગઢ અને ગરવો ગિરનાર નજર સમક્ષ આવે. અને કહે છે-એ તો એનું એ જ છે પણ :

“ઝૂલણા છંદમાં નિત પલળતો પ્રથમ પ્હોર તે ક્યાં ગયો કોઈ કહેતું નથી”

ઉલા મિસરામાં માત્ર ભાવનો સંકેત અચાનક જ બીજી પંક્તિમાં ભાવ એક દમ સ્ફૂટ થતો જણાય છે. જૂનાગઢ અને તેમાંય તળેટી અને દામોદર કુંડ અને તેમાં પ્રથમ પ્હોર ઈ પણ ઝૂલણા છંદમાં નીત પલળતો - જે સ્થળે પ્રથમ પહોર નરસિંહ મહેતાના પ્રભાતિયા તેના ઝૂલણા છંદમાં ભીંજાતો હતો એ પહોર પણ હવે ક્યાં છે ? હવે એ નથી. એ ક્યાં ગયો એ પણ કોઈ કહેતું નથી. અતિતના સંભારણા કરતા-કરતા તેઓ વર્તમાનને પ્રશ્ન પૂછે છે, પોતાની જાત ને પૂછે છે. આમ આ આખીયે ગઝલ અહી સમાપ્ત થાય છે.પણ ખરી રીતે સમાપ્ત થતી નથી. ખરેખર આ ગઝલ ફરી ફરી ભાવકના મનમાં શરૂ થયા કરે છે.

આખી ગઝલમા એક જ ભાવ કેન્દ્રિત થયેલો જોવા મળે છે. ભાવ સાથે ભાષા પણ એટલી જ અસરકારક છે. જે લય અનુભવાય છે તે ઝુલણા છંદનો  ગાલગા ગાલગા ગાલગા નરસિહ મહેતાનુ પદ ‘જાગને જાદવા કૃષ્ણ ગોવાળિયા તુજ વિન ધેનમા કોણ જાશે' એ સહજ સ્મરણે ચઢે. અને ગઝલનો ભાવ અનુભવતા જયંત પાઠકની કવિતા યાદ આવે :

“અહીં હું જ્ન્મ્યો'તો વનની વચમાં તે વન નથી,

નથી એ‌ માટીનું ઘર, નિજ લહ્યા તે જન નથી;

અજાણ્યાં તાકી રહે વદન મુજને સૌ સદનમાં;

વળુ પાછો મારે વનઘર હુ; મારા‌ જ મનમાં”

અનુકૂળ વાતાવરણમાંથી છુટી પડી ગયા બાદ વર્ષો બાદ ફરી ત્યા આવીએ અને સઘળુ વાતાવરણ જ બદલાયેલુ જોઈએ ત્યારે એ બધુ યાદ કરીએ જૂનુ વાગોળીએ. કવિ મનોજ ખંડેરિયા પણ કદાચ એ અનુભવમાથી પસાર થયા હશે. ત્યારબાદ આપણને આવી ઉત્તમ ગઝલ મળી શકી હશે.

માટે જ કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લ આ ગઝલ વિશે લખતા કહે છે‌ :

 “આ ગઝલ માત્ર મનોજની ગઝલમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર ગુજરાતી ગઝલપ્રવાહમાં મહત્વનું અને માતબર સ્થાન ધરાવે છે. નિઃશેષપણે કશુંક જતું રહ્યાંના, કાળગ્રસ્ત થયાંના અવસાદને અનેક રીતે ઘૂંટતી અને અંતે તો એક પ્રકારની નિર્ભાતિમાં નિર્વહણ પામતી આ ગઝલ આપણી ગઝલનું એક કાયમી કંઠાભરણ બની રહેવા સર્જાયેલી ગઝલ છે.”

  ↔